(مسأله 1496) اگر در حال نماز بين مأموم و امام يا بين مأموم و كسى كه مأموم به واسطه او به امام متصّل است، بيشتر از يك قدم بزرگ فاصله پيدا شود، نماز او فرادى مى شود و صحيح است.

(مسأله 1497) اگر نماز همه كسانى كه در صف جلو هستند تمام شود يا همه نيّت فرادى نمايند، چنانچه فاصله صف مقابل آنها با صف پشت سرشان به اندازه يك قدم

[243]

بزرگ نباشد، نماز صف بعد به نحو جماعت صحيح مى باشد; و اگر بيشتر از اين مقدار فاصله باشد، نماز آنها فرادى مى شود و صحيح است.

(مسأله 1498) اگر مأموم در ركعت دوم اقتدا كند، قنوت و تشهّد را با امام مى خواند و احتياط آن است كه هنگام خواندن تشهّد، انگشتان دست و سينه پا را به زمين بگذارد و زانوها را بلند كند، و بايد بعد از تشهّد با امام برخيزد و حمد و سوره را بخواند; و اگر براى سوره وقت نداشته باشد، حمد را تمام كند و در ركوع يا سجده خود را به امام برساند يا نيّت فرادى كند و نماز او صحيح است; ولى اگر در سجده به امام برسد، بهتر است كه احتياطاً نماز را دوباره بخواند.

(مسأله 1499) اگر هنگامى كه امام در ركعت دوم نماز چهار ركعتى است اقتدا كند، بايد در ركعت دوم نماز خود كه ركعت سوم امام است، بعد از دو سجده بنشيند و تشهّد را به مقدار واجب بخواند و برخيزد، و چنانچه براى گفتن سه مرتبه تسبيحات وقت نداشته باشد، يك مرتبه بگويد و در ركوع يا سجده خود را به امام برساند.

(مسأله 1500) اگر امام در حال قيام ركعت سوم يا چهارم باشد و مأموم بداند كه اگر اقتدا كند و حمد را بخواند به ركوع امام نمى رسد، بنابر احتياط واجب بايد صبر كند تا امام به ركوع رود و بعد اقتدا نمايد.

(مسأله 1501) اگر در حال قيام ركعت سوم يا چهارم امام اقتدا كند، بايد حمد و سوره را بخواند; و اگر براى سوره وقت نداشته باشد، بايد حمد را تمام كند و در ركوع يا سجده خود را به امام برساند; ولى اگر در سجده به امام برسد، بهتر است كه احتياطاً نماز را دوباره بخواند.

(مسأله 1502) كسى كه مى داند اگر سوره را بخواند در ركوع به امام نمى رسد، بايد سوره را نخواند ولى اگر بخواند، نماز او صحيح است.

(مسأله 1503) كسى كه اطمينان دارد كه اگر سوره را شروع كند يا تمام نمايد به ركوع امام مى رسد، احتياط واجب آن است كه سوره را شروع كند يا اگر شروع كرده تمام نمايد.

(مسأله 1504) كسى كه يقين دارد اگر سوره را بخواند به ركوع امام مى رسد، چنانچه سوره را بخواند و به ركوع نرسد، نماز او صحيح است.

(مسأله 1505) اگر امام ايستاده باشد و مأموم نداند كه در كدام ركعت است، مى تواند

[244]

اقتدا كند، ولى بايد حمد و سوره را به قصد قربت بخواند; و اگر بعد بفهمد كه امام در ركعت اوّل يا دوم بوده، نماز او صحيح است.

(مسأله 1506) اگر به گمان اين كه امام در ركعت اوّل يا دوم است حمد و سوره را نخواند و بعد از ركوع بفهمد كه در ركعت سوم يا چهارم بوده، نمازش صحيح است; ولى اگر پيش از ركوع بفهمد، بايد حمد و سوره را بخواند و اگر وقت نداشته باشد، فقط حمد را بخواند و در ركوع يا سجده خود را به امام برساند.

(مسأله 1507) اگر به گمان اين كه امام در ركعت سوم يا چهارم است، حمد و سوره را بخواند و پيش از ركوع يا بعد از آن بفهمد كه در ركعت اوّل يا دوم بوده، نماز او صحيح است.

(مسأله 1508) اگر هنگامى كه مشغول نماز مستحبّى است جماعت بر پا شود، چنانچه اطمينان نداشته باشد كه اگر نماز را تمام كند به جماعت مى رسد، مستحب است نماز را رها كند و مشغول نماز جماعت شود، بلكه اگر اطمينان نداشته باشد كه به ركعت اوّل مى رسد، مستحب است به همين دستور رفتار نمايد.

(مسأله 1509) اگر هنگامى كه مشغول نماز سه ركعتى يا چهار ركعتى است جماعت برپا شود، چنانچه به ركوع ركعت سوم نرفته و اطمينان نداشته باشد كه اگر نماز را تمام كند به جماعت مى رسد، مستحب است به نيّت نماز مستحبّى نماز را دو ركعتى تمام كند و خود را به جماعت برساند.

(مسأله 1510) اگر نماز امام تمام شود و مأموم مشغول تشهّد يا سلام اوّل باشد، لازم نيست نيّت فرادى كند.

(مسأله 1511) كسى كه يك ركعت از امام عقب مانده، مى تواند هنگامى كه امام تشهّد ركعت آخر را مى خواند، برخيزد و نماز را تمام كند و يا انگشتان دست و سينه پا را به زمين بگذارد و زانوها را بلند نگهدارد و صبر كند تا امام سلام نماز را بگويد و بعد برخيزد.

احكام جماعت

[245]

(مسأله 1513) مأموم بايد غير از حمد و سوره، همه ذكرهاى نماز را خودش بخواند، ولى اگر ركعت اوّل يا دوم مأموم ركعت سوم يا چهارم امام باشد، بايد حمد و سوره را بخواند.

(مسأله 1514) اگر مأموم در ركعت اوّل و دوم نماز صبح، مغرب و عشا صداى حمد و سوره امام را بشنود، اگرچه كلمات را تشخيص ندهد، نبايد حمد و سوره را بخواند; و اگر صداى امام را نشنود، مستحب است حمد و سوره را بخواند، ولى بايد آهسته بخواند; و چنانچه سهواً بلند بخواند، اشكال ندارد.

(مسأله 1515) اگر مأموم بعضى از كلمات حمد و سوره امام را بشنود، احتياط واجب آن است كه حمد و سوره را نخواند.

(مسأله 1516) اگر مأموم سهواً حمد و سوره را بخواند يا گمان كند صدايى كه مى شنود صداى امام نيست و حمد و سوره بخواند و بعد بفهمد صداى امام بوده، نماز او صحيح است.

(مسأله 1517) اگر شك كند كه صداى امام را مى شنود يا نه يا صدايى بشنود و نداند صداى امام است يا صداى كس ديگر، مى تواند حمد و سوره را بخواند.

(مسأله 1518) مأموم نبايد در ركعت اوّل و دوم نماز ظهر و عصر حمد و سوره بخواند، و مستحب است به جاى آن ذكر بگويد.

(مسأله 1519) مأموم نبايد تكبيرة الاحرام را پيش از امام بگويد، بلكه احتياط واجب آن است كه تا تكبير امام تمام نشده تكبير نگويد.

(مسأله 1520) اگر مأموم پيش از امام عمداً نيز سلام دهد، نماز او صحيح است ولى احتياط آن است كه اگر سلام امام را مى شنود پيش از امام سلام ندهد.

(مسأله 1521) اگر مأموم غير از تكبيرة الاحرام، ذكرهاى ديگر نماز را پيش از امام بگويد، اشكال ندارد; ولى اگر آنها را بشنود يا بداند امام چه هنگام ذكرهاى نماز را مى گويد، احتياط مستحب آن است كه پيش از امام نگويد.

(مسأله 1522) مأموم بايد غير از آنچه در نماز خوانده مى شود، اعمال ديگر آن مانند ركوع و سجود را با امام يا كمى بعد از امام بجا آورد و اگر عمداً پيش از امام يا مدّتى بعد از امام انجام دهد، معصيت كرده ولى نماز او صحيح است; امّا اگر در دو ركن پشت سر

[246]

هم از امام جلو يا عقب بيفتد، بنابر احتياط واجب بايد نماز را تمام كند و دوباره بخواند، اگرچه بعيد نيست نماز او صحيح باشد و فرادى شود.

(مسأله 1523) اگر سهواً پيش از امام سر از ركوع بردارد، چنانچه امام در ركوع باشد، بايد به ركوع برگردد و با امام سر بردارد، و در اين صورت زياد شدن ركوع كه ركن است، نماز را باطل نمى كند، ولى اگر به ركوع برگردد و پيش از آن كه به ركوع برسد امام سر بردارد، احتياطاً نماز را تمام كند و سپس آن را از سر بگيرد.

(مسأله 1524) اگر سهواً سر بردارد و ببيند امام در سجده است، بايد به سجده برگردد و چنانچه در هر دو سجده اين اتّفاق بيفتد، براى زياد شدن دو سجده كه ركن است، نماز باطل نمى شود.

(مسأله 1525) اگر كسى سهواً پيش از امام سر از سجده بردارد و فرصت نكند كه پيش از برخاستن امام دوباره به سجده برود، نماز او صحيح است ولى اگر در هر دو سجده اين اتّفاق بيفتد، احتياطاً نماز را تمام كند و سپس نماز را از سر بگيرد.

(مسأله 1526) اگر سهواً سر از ركوع يا سجده بردارد و سهواً يا به گمان اين كه به امام نمى رسد به ركوع يا سجده نرود، نماز او صحيح است.

(مسأله 1527) اگر سر از سجده بردارد و ببيند امام در سجده است، چنانچه به گمان اين كه سجده اوّل امام است و به قصد اين كه با امام سجده كند، به سجده رود و بفهمد سجده دوم امام بوده، بايد بنابر احتياط نماز را تمام كند و از سر بخواند; و اگر به گمان اين كه سجده دوم امام است به سجده رود و بفهمد سجده اوّل امام بوده، احتياط آن است كه نماز را فرادى تمام نمايد، اگرچه مى تواند متابعت امام را بكند و به سجده رود و نماز را تمام كند.

(مسأله 1528) اگر سهواً پيش از امام به ركوع رود و به گونه اى باشد كه اگر سر بردارد به مقدارى از قرائت امام برسد، چنانچه سر بردارد و با امام به ركوع رود، نماز او صحيح است.

(مسأله 1529) اگر سهواً پيش از امام به ركوع رود و به گونه اى باشد كه اگر برگردد به چيزى از قرائت امام نرسد، واجب نيست برگردد بلكه مى تواند برگردد و تبعيّت از امام كند و نماز را با او بخواند و مى تواند صبر كند تا امام به او برسد و نماز او صحيح است.

[247]

(مسأله 1530) اگر پيش از امام به سجده رود، واجب است كه سر بردارد و با امام به سجده رود و نماز او صحيح است، اگرچه احتياط استحبابى در اين صورت اعاده نماز است; و اگر سر بر نداشت، نماز او صحيح است.

(مسأله 1531) اگر امام در ركعتى كه قنوت ندارد اشتباهاً قنوت بخواند يا در ركعتى كه تشهّد ندارد اشتباهاً مشغول خواندن تشهّد شود، مأموم نبايد قنوت و تشهّد را بخواند، ولى نمى تواند پيش از امام به ركوع رود يا پيش از ايستادن امام بايستد، بلكه بايد صبر كند تا قنوت يا تشهّد امام تمام شود و بقيّه نماز را با او بخواند.

شرايط امام جماعت

[248]

مى خواند اقتدا كند.

(مسأله 1537) اگر امام جماعت به واسطه عذرى با تيمّم يا با وضوى جبيره اى نماز بخواند، مى شود به او اقتدا كرد، ولى اگر به واسطه عذرى با لباس نجس نماز بخواند، بنابر احتياط واجب نبايد به او اقتدا كرد.

(مسأله 1538) اگر شخصى مرضى داشته باشد كه نتواند از بيرون آمدن ادرار و مدفوع خوددارى كند، بنابر احتياط واجب نمى توان به او اقتدا كرد.

(مسأله 1539) بنابر احتياط واجب كسى كه بيمارى خوره يا پيسى دارد، نبايد امام جماعت شود.

چيزهايى كه در نماز جماعت مستحب اند

[249]

مى خواند صداى خود را به قدرى بلند كند كه ديگران بشنوند، ولى نبايد بيش از اندازه صدا را بلند كند.

(مسأله 1546) اگر امام در ركوع بفهمد كسى تازه رسيده و مى خواهد اقتدا كند، مستحب است ركوع را دو برابر هميشه طول بدهد و بعد برخيزد، اگرچه بفهمد كس ديگرى هم براى اقتدا وارد شده است.

چيزهايى كه در نماز جماعت مكروه اند

نماز آيات

[250]

ولى اگر براى گرفتن خورشيد و ماه و زلزله يا براى دو تاى اينها نمازهايى بر او واجب شده باشد، بنابر احتياط واجب بايد هنگام نيّت، معيّن كند نماز آياتى كه مى خواند براى كدام يك از آنهاست.

(مسأله 1553) چيزهايى كه نماز آيات براى آنها واجب است، در هر محلّى اتّفاق بيفتند، فقط مردم همان محلّ بايد نماز آيات بخوانند و بر مردم جاهاى ديگر نماز آيات واجب نيست; ولى اگر مكان آنها به قدرى نزديك باشد كه با آن محلّ يكى حساب شود، نماز آيات بر آنها نيز واجب است.

(مسأله 1554) انسان بايد از وقتى كه خورشيد يا ماه شروع به گرفتن مى كند نماز آيات را بخواند و بنابر احتياط واجب، بايد به قدرى تأخير نيندازد كه شروع به باز شدن كند.

(مسأله 1555) اگر خواندن نماز آيات را به قدرى تأخير بيندازد كه خورشيد يا ماه شروع به باز شدن كنند، نبايد نيّت ادا و قضا كند، ولى اگر بعد از باز شدن تمام آن نماز بخواند، بايد نيّت قضا نمايد.

(مسأله 1556) اگر مدّت گرفتن خورشيد يا ماه بيشتر از خواندن يك ركعت باشد ولى انسان نماز را نخواند تا به اندازه خواندن يك ركعت به آخر وقت آن باقى مانده باشد، بايد نيّت ادا كند; بلكه اگر مدّت گرفتن آنها به اندازه خواندن يك ركعت نيز باشد، بنابر احتياط واجب بايد نماز آيات را به نيّت ادا بخواند.

(مسأله 1557) هنگامى كه زلزله، رعد، برق و مانند آنها اتّفاق مى افتد، انسان بايد فوراً نماز آيات را بخواند و اگر نخواند، معصيت كرده; و تا آخر عمر بر او واجب است، و هر وقت بخواند ادا است.

(مسأله 1558) در صورتى كه تمام ماه يا خورشيد بگيرد و از روى عمد نماز آيات را نخواند، بنابر احتياط واجب بايد اوّل غسل كند و بعد قضاى نماز را بجا آورد.

(مسأله 1559) اگر بعد از باز شدن خورشيد يا ماه بفهمد كه تمام آن گرفته بوده، بايد قضاى نماز آيات را بخواند ولى اگر بفهمد مقدارى از آن گرفته بوده، قضا بر او واجب نيست.

(مسأله 1560) اگر عدّه اى بگويند كه خورشيد يا ماه گرفته است، چنانچه انسان از

[251]

گفته آنان اطمينان پيدا نكند و نماز آيات نخواند و بعد معلوم شود راست گفته اند، در صورتى كه تمام خورشيد يا ماه گرفته بوده، بايد نماز آيات را بخواند; و اگر دو نفر كه عادل بودن آنان معلوم نيست بگويند خورشيد يا ماه گرفته و بعد معلوم شود كه عادل بوده اند، بايد نماز آيات را بخواند، بلكه اگر معلوم شود كه مقدارى از آن نيز گرفته بوده، احتياط واجب آن است كه نماز آيات را بخواند.

(مسأله 1561) اگر انسان به گفته كسانى كه از روى قاعده علمى وقت گرفتن خورشيد و ماه را مى دانند اطمينان پيدا كند كه خورشيد يا ماه گرفته، بنابر احتياط واجب بايد نماز آيات را بخواند; و نيز اگر بگويند فلان وقت خورشيد يا ماه مى گيرد وفلان مقدار طول مى كشد و انسان به گفته آنان اطمينان پيدا كند، بنابر احتياط واجب بايد به حرف آنان عمل نمايد، مثلاً اگر بگويند خورشيد فلان ساعت شروع به باز شدن مى كند، احتياطاً نبايد نماز را تا آن وقت تأخير بيندازد.

(مسأله 1562) اگر بفهمد نماز آياتى كه خوانده باطل بوده، بايد دوباره بخواند و اگر وقت گذشته قضا نمايد.

(مسأله 1563) اگر در وقت نماز واجب شبانه روزى، نماز آيات نيز بر انسان واجب شود، چنانچه براى هر دو نماز وقت داشته باشد، هر كدام را اوّل بخواند اشكال ندارد و اگر وقت يكى از آن دو تنگ باشد، بايد اوّل آن را بخواند و اگر وقت هر دو تنگ باشد، بايد اوّل نماز واجب شبانه روزى را بخواند.

(مسأله 1564) اگر در بين نماز واجب شبانه روزى بفهمد كه وقت نماز آيات تنگ است، چنانچه وقت نماز واجب شبانه روزى هم تنگ باشد، بايد آن را تمام كند و بعد نماز آيات را بخواند; و اگر وقت نماز واجب شبانه روزى تنگ نباشد، بايد آن را رها كند و اوّل نماز آيات و بعد نماز واجب شبانه روزى را بجا آورد.

(مسأله 1565) اگر در بين نماز آيات بفهمد كه وقت نماز واجب شبانه روزى تنگ است، بايد نماز آيات را رها كند و مشغول نماز شبانه روزى شود و بعد از آن كه نماز را تمام كرد پيش از انجام عملى كه نماز را به هم مى زند، بقيّه نماز آيات را از همان جا كه رها كرده بخواند.

(مسأله 1566) اگر كسى هنگام گرفتن خورشيد يا ماه جنب باشد، چنانچه وقت

[252]

داشته باشد و متمكّن از غسل كردن باشد، بايد فوراً غسل نمايد و نماز آيات را بخواند و اگر نتواند غسل كند يا وقت آن را نداشته باشد، بايد با تيمّم نماز آيات را بجا آورد.

(مسأله 1567) اگر در حال حيض يا نفاس زن، خورشيد يا ماه بگيرد و تا آخر مدّتى كه خورشيد يا ماه باز مى شوند در حال حيض يا نفاس باشد، نماز آيات بر او واجب نيست و قضا نيز ندارد. ولى احتياطاً قضاى آن را بعد از پاك شدن به قصد رجاء بياورد و بهتر است در ساير حوادث مانند زلزله و رعد و برق احتياطاً بعد از پاك شدن نماز آيات را بدون قصد اداء و قضا بخواند.

دستور نماز آيات

[253]

آيات نيز واجب و مستحب مى باشند، ولى در نماز آيات مستحب است به جاى اذان و اقامه، سه مرتبه به قصد و اميد ثواب بگويند: «اَلصَّلاة».

(مسأله 1572) مستحب است بعد از ركوع پنجم و دهم بگويد: «سَمِعَ اللهُ لِمَنْ حَمِدَه» و نيز پيش از هر ركوع و بعد از آن تكبير بگويد، ولى بعد از ركوع پنجم و دهم، گفتن تكبير مستحب نيست.

(مسأله 1573) مستحب است پيش از ركوع دوم، چهارم، ششم، هشتم و دهم قنوت بخواند و اگر فقط يك قنوت پيش از ركوع دهم بخواند كافى است.

(مسأله 1574) اگر در نماز آيات شك كند كه چند ركعت خوانده و فكر او به جايى نرسد، نماز باطل است.

(مسأله 1575) اگر شك كند كه در ركوع آخر ركعت اوّل است يا در ركوع اوّل ركعت دوم و فكر او به جايى نرسد، نماز باطل است، ولى اگر مثلاً شك كند كه چهار ركوع كرده يا پنج ركوع، چنانچه براى رفتن به سجده خم نشده باشد، بايد ركوعى را كه شك دارد بجا آورده يا نه، بجا آورد; و اگر براى رفتن به سجده خم شده باشد، نبايد به شك خود اعتنا كند.

(مسأله 1576) هر يك از ركوع هاى نماز آيات ركن است و اگر عمداً يا اشتباهاً كم يا زياد شود، نماز باطل است.

(مسأله 1577) نماز آيات را مى توان به جماعت بجا آورد و كيفيّت جماعت آن مانند نمازهاى واجب شبانه روزى است كه به جماعت خوانده مى شوند.