3 ـ شك بعد از وقت

4 ـ كَثيرُالشَّك (كسى كه زياد شك مى كند)

[201]

(مسأله 1208) كسى كه در يك چيز نماز زياد شك مى كند، چنانچه در چيزهاى ديگر نماز شك كند، بايد به دستور آن عمل نمايد، مثلاً كسى كه زياد شك مى كند كه سجده كرده يا نه، اگر در بجا آوردن ركوع شك كند، بايد به دستور آن رفتار نمايد، يعنى اگر ايستاده، ركوع را بجا آورد و اگر به سجده رفته، به شك خود اعتنا نكند.

(مسأله 1209) كسى كه در نماز مخصوصى ـ مثلاً در نماز ظهر ـ زياد شك مى كند، اگر در نماز ديگرى ـ مثلاً در نماز عصر ـ شك كند، بايد به دستور شك رفتار نمايد.

(مسأله 1210) كسى كه وقتى در جاى مخصوصى نماز مى خواند زياد شك مى كند، اگر در غير آنجا نماز بخواند و شكى براى او پيش آيد، بايد به دستور شك رفتار نمايد.

(مسأله 1211) اگر انسان شك كند كه كثيرالشّك شده يا نه، بايد به دستور شك عمل نمايد; و كثيرالشّك تا وقتى يقين نكند كه به حال معمولى مردم برگشته، نبايد به شك خود اعتنا كند.

(مسأله 1212) اگر كسى كه زياد شك مى كند، شك كند كه ركنى را بجا آورده يا نه و اعتنا نكند ولى بعد به خاطر آورد كه آن را بجا نياورده، چنانچه مشغول ركن بعد نشده باشد، بايد آن را بجا آورد; و اگر مشغول ركن بعد شده باشد، نماز او باطل است; مثلاً اگر شك كند ركوع كرده يا نه و اعتنا نكند، چنانچه پيش از سجده به خاطر آورد كه ركوع نكرده، بايد ركوع كند و اگر در سجده به خاطر آورد، نماز او باطل است.

(مسأله 1213) اگر كسى كه زياد شك مى كند، شك كند چيزى را كه ركن نيست بجا آورده يا نه و اعتنا نكند و بعد به خاطر آورد كه آن را بجا نياورده، چنانچه از محل بجا آوردن آن نگذشته باشد، بايد آن را بجا آورد; و اگر از محل آن گذشته باشد، نماز او صحيح است; مثلاً اگر شك كند كه حمد خوانده يا نه و اعتنا نكند، چنانچه در قنوت به خاطر آورد كه حمد نخوانده، بايد بخواند و اگر در ركوع به خاطر آورد، نماز او صحيح است.

5 ـ شك امام و مأموم

[202]

خواندن نماز احتياط لازم نيست. و نيز اگر امام يقين يا گمان داشته باشد كه چند ركعت خوانده است و مأموم در شماره ركعتهاى نماز شك كند، نبايد به شك خود اعتنا نمايد.

6 ـ شك در نماز مستحبّى

[203]

ولى پيش از گذشتن وقت شك كند كه آن را بجا آورده يا نه، بايد بنا بگذارد كه نخوانده است; ولى در صورت دوم اگر بعد از گذشتن وقت شك كند كه خوانده است يا نه، نبايد به شك خود اعتنا كند.

سوم: شك هاى صحيح

[204]

كه بايد بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد. ولى اگر بعد از سجده اوّل يا پيش از تمام شدن ذكر سجده دوم اين شك براى او پيش آيد، بنابر احتياط استحبابى به دستورى كه گفته شد عمل كند، اگرچه نماز او باطل است و بايد دوباره بخواند. و اگر بعد از تمام شدن ذكر و قبل از سر برداشتن از سجده شك كند، به احتياط واجب پس از نماز دو سجده سهو بجا آورد و نماز را اعاده كند.

پنجم: شك بين سه و چهار كه در هر جاى نماز باشد، بايد بنا را بر چهار بگذارد و نماز را تمام كند و بعد از نماز، يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته بجا آورد.

ششم: شك بين چهار و پنج در حال ايستاده كه بايد بنشيند و تشهّد بخواند و سلام نماز را بدهد و يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته بجا آورد.

هفتم: شك بين سه و پنج در حال ايستاده كه بايد بنشيند و تشهّد بخواند و سلام نماز را بدهد و دو ركعت نماز احتياط ايستاده بجا آورد.

هشتم: شك بين سه و چهار و پنج در حال ايستاده كه بايد بنشيند و تشهّد بخواند و بعد از سلام نماز، دو ركعت نماز احتياط ايستاده و بعد دو ركعت نشسته بجا آورد.

نهم: شك بين پنج و شش در حال ايستاده كه بايد بنشيند و تشهّد بخواند و سلام نماز را بدهد و دو سجده سهو بجا آورد.

(مسأله 1222) اگر يكى از شكهاى صحيح براى انسان پيش آيد، نبايد نماز را رها كند، و چنانچه نماز را رها كند معصيت كرده است. پس اگر پيش از انجام عملى مثل رو گرداندن از قبله كه نماز را باطل مى كند نماز را از سر گيرد، نماز دوم او نيز باطل است; و اگر بعد از انجام عملى كه نماز را باطل مى كند مشغول نماز شود، نماز دوم او صحيح است.

(مسأله 1223) اگر يكى از شكهايى كه نماز احتياط براى آنها واجب است در نماز پيش آيد، چنانچه انسان نماز را تمام كند و بدون خواندن نماز احتياط نماز را از سر بگيرد معصيت كرده است. پس اگر پيش از انجام عملى كه نماز را باطل مى كند نماز را از سر بگيرد، نماز دوم او نيز باطل است و اگر بعد از انجام عملى كه نماز را باطل مى كند مشغول نماز شود، نماز دوم او صحيح است.

(مسأله 1224) اگر يكى از شكهاى صحيح براى انسان پيش آيد، چنانچه گفته شد بايد فوراً فكر كند، ولى اگر نتواند در مورد هيچ يك از دو طرف شك تصميم بگيرد،

[205]

مى تواند فكر كردن را تا كمى بعد نيز ادامه دهد، مثلاً اگر در سجده شك كند، مى تواند تا بعد از سجده فكر كردن را ادامه دهد.

(مسأله 1225) اگر گمان او ابتدا به يك طرف بيشتر باشد و بعد دو طرف در نظر او مساوى شوند، بايد به دستور شك عمل نمايد و اگر اوّل دو طرف در نظر او مساوى باشند و به طرفى كه وظيفه اوست بنا بگذارد و بعد گمان او به طرف ديگر تمايل پيدا كند، بايد همان طرف را بگيرد و نماز را تمام كند.

(مسأله 1226) كسى كه نمى داند گمان او به يك طرف بيشتر است يا هر دو طرف در نظر او مساوى است، بايد احتياط كند و در هر مورد، احتياط به نحو مخصوصى است كه در كتاب هاى مفصّل بيان شده است.

(مسأله 1227) اگر بعد از نماز بداند كه در بين نماز حالت ترديدى داشته كه مثلاً دو ركعت خوانده يا سه ركعت و بنا را بر سه گذاشته ولى نداند كه گمان او به خواندن سه ركعت بوده يا هر دو طرف در نظر او مساوى بوده اند، به احتياط واجب بايد نماز احتياط را بخواند.

(مسأله 1228)اگر هنگامى كه تشهّد مى خواند يا بعد از ايستادن، شك كند كه دو سجده را بجا آورده يا نه و در همان هنگام يكى از شكهايى كه اگر بعد از تمام شدن دو سجده اتفاق بيفتند صحيح مى باشند، براى او پيش آيد، مثلاً شك كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت، به احتياط مستحب بايد به دستور آن شك عمل كند و نمازش را نيز دوباره بخواند.

(مسأله 1229) اگر پيش از آن كه مشغول تشهّد شود يا در ركعت هايى كه تشهّد ندارند، پيش از ايستادن شك كند كه دو سجده بجا آورده يا نه و در همان هنگام يكى از شكهايى كه اگر بعد از تمام شدن دو سجده اتفاق بيفتند صحيح مى باشد، براى او پيش آيد، نمازش باطل است.

(مسأله 1230) اگر هنگامى كه ايستاده، بين سه و چهار يا بين سه و چهار و پنج شك كند و به خاطر آورد كه دو سجده يا يك سجده از ركعت پيش را بجا نياورده، نماز او باطل است.

(مسأله 1231) اگر شك او از بين برود و شك ديگرى برايش پيش آيد، مثلاً اوّل شك

[206]

كند كه دو ركعت خوانده يا سه ركعت و بعد شك كند كه سه ركعت خوانده يا چهار ركعت، بايد به دستور شك دوم عمل نمايد.

(مسأله 1232) اگر بعد از نماز شك كند كه در نماز مثلاً بين دو و چهار شك كرده يا بين سه و چهار، احتياط واجب آن است كه به دستور هر دو عمل كند و نماز را نيز دوباره بخواند.

(مسأله 1233) اگر بعد از نماز بفهمد كه در نماز شكى براى او پيش آمده ولى نداند از شكهاى باطل بوده يا از شكهاى صحيح، و اگر از شكهاى صحيح بوده كدام قسم آن بوده است، بنابر احتياط واجب بايد به دستور شكهايى كه صحيح بوده و احتمال مى داده عمل كند و نماز را نيز دوباره بخواند.

(مسأله 1234) اگر كسى كه نشسته نماز مى خواند، شك كند كه بايد براى آن يك ركعت نماز احتياط ايستاده يا دو ركعت نشسته بخواند، بايد دو ركعت نشسته بجا آورد; بلكه اگر شك كند كه بايد براى آن دو ركعت نماز احتياط ايستاده بخواند، بايد دو ركعت نشسته بجا آورد.

(مسأله 1235) اگر كسى كه ايستاده نماز مى خواند هنگام خواندن نماز احتياط از ايستادن عاجز شود، بايد مثل كسى كه نماز را نشسته مى خواند و حكم آن در مسأله پيش گفته شد، نماز احتياط را بجا آورد.

(مسأله 1236) اگر كسى كه نشسته نماز مى خواند هنگام خواندن نماز احتياط بتواند بايستد، بايد به وظيفه كسى كه نماز را ايستاده مى خواند عمل كند.

نماز احتياط

[207]

احتياط واجب آن است كه سوره «حمد» و حتى «بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحيم» آن را نيز آهسته بخوانند.

(مسأله 1239) اگر پيش از خواندن نماز احتياط بفهمد نمازى كه خوانده درست بوده، لازم نيست نماز احتياط بخواند; و اگر در بين نماز احتياط بفهمد، لازم نيست آن را تمام نمايد.

(مسأله 1240) اگر پيش از خواندن نماز احتياط بفهمد كه ركعت هاى نماز او كم بوده، چنانچه عملى را كه نماز را باطل مى كند انجام نداده باشد، بايد آنچه را از نماز نخوانده بخواند و براى سلام بى جا، دو سجده سهو بنمايد و اگر عملى را كه نماز را باطل مى كند انجام داده باشد، مثلاً پشت به قبله كرده باشد، بايد نماز را دوباره بجا آورد.

(مسأله 1241) اگر بعد از نماز احتياط بفهمد كسرى نماز او به مقدار نماز احتياط بوده، مثلاً در شك بين سه و چهار، يك ركعت نماز احتياط بخواند و بعد بفهمد نماز را سه ركعت خوانده، نماز او صحيح است.

(مسأله 1242) اگر بعد از خواندن نماز احتياط بفهمد كسرى نماز كمتر از نماز احتياط بوده، مثلاً در شك بين دو و چهار دو ركعت نماز احتياط بخواند و بعد بفهمد نماز را سه ركعت خوانده، بايد كسرى نماز را به نماز متصّل نموده و نماز را نيز دوباره بخواند.

(مسأله 1243) اگر بعد از خواندن نماز احتياط بفهمد كسرى نماز بيشتر از نماز احتياط بوده، مثلاً در شك بين سه و چهار يك ركعت نماز احتياط بخواند و بعد بفهمد نماز را دو ركعت خوانده، چنانچه بعد از نماز احتياط عملى را كه نماز را باطل مى كند انجام داده باشد، مثلاً پشت به قبله كرده باشد، بايد نماز را دوباره بخواند; و اگر عملى را كه نماز را باطل مى كند انجام نداده باشد، بايد دو ركعت كسرى نماز خود را بجا آورد و نماز را نيز دوباره بخواند.

(مسأله 1244) اگر بين دو و سه و چهار شك كند و بعد از خواندن دو ركعت نماز احتياط ايستاده، به خاطر آورد كه نماز را دو ركعت خوانده، لازم نيست دو ركعت نماز احتياط نشسته را بخواند.

(مسأله 1245) اگر بين سه و چهار شك كند و هنگامى كه دو ركعت نماز احتياط نشسته يا يك ركعت ايستاده را مى خواند، به خاطر آورد كه نماز را سه ركعت خوانده،

[208]

بايد نماز احتياط را تمام كند و نماز او صحيح است.

(مسأله 1246) اگر بين دو و سه و چهار شك كند و هنگامى كه دو ركعت نماز احتياط ايستاده را مى خواند، پيش از ركوع ركعت دوم به خاطر آورد كه نماز را سه ركعت خوانده، بايد بنشيند و نماز احتياط را يك ركعتى تمام كند و بنابر احتياط مستحب نماز را دوباره بخواند.

(مسأله 1247) اگر در بين نماز احتياط بفهمد كسرى نماز او بيشتر يا كمتر از نماز احتياط بوده، چنانچه نتواند نماز احتياط را مطابق كسرى نماز خود تمام كند، بايد آن را رها كند و كسرى نماز را بجا آورد و بنابر احتياط واجب نماز را دوباره بخواند; مثلاً اگر هنگامى كه در شك بين سه و چهار دو ركعت نماز احتياط نشسته را مى خواند، به خاطر آورد كه نماز را دو ركعت خوانده، چون نمى تواند دو ركعت نشسته را به جاى دو ركعت ايستاده حساب كند، به احتياط واجب بايد نماز احتياط نشسته را رها كند و دو ركعت كسرى نماز خود را بخواند و نماز را نيز دوباره بجا آورد.

(مسأله 1248) اگر شك كند نماز احتياطى را كه بر او واجب بوده بجا آورده يا نه، چنانچه وقت نماز گذشته باشد، به شك خود اعتنا نكند; و اگر وقت داشته باشد، در صورتى كه مشغول كار ديگرى نشده و از جاى نماز برنخاسته و عملى مثل رو گرداندن از قبله كه نماز را باطل مى كند نيز انجام نداده باشد، بايد نماز احتياط را بخواند; و اگر مشغول عمل ديگرى شده يا عملى كه نماز را باطل مى كند بجا آورده يا بين نماز و شك او زياد فاصله شده باشد، احتياط استحبابى آن است كه نماز احتياط را بجا آورد و نماز را نيز دوباره بخواند. و بنا را بر انجام نماز احتياط گذاشتن و به همان اكتفا نمودن مشكل است.

(مسأله 1249) اگر در نماز احتياط ركنى را زياد كند يا مثلاً به جاى يك ركعت دو ركعت بخواند، بنابر احتياط واجب نماز احتياط باطل مى شود و بايد دوباره اصل نماز را بخواند.

(مسأله 1250) اگر هنگامى كه مشغول نماز احتياط است در يكى از اعمال آن شك كند، چنانچه محل آن نگذشته باشد، بايد آن را بجا آورد; و اگر محل آن گذشته باشد، نبايد به شك خود اعتنا كند، مثلاً اگر شك كند كه حمد خوانده يا نه، چنانچه به ركوع نرفته باشد، بايد بخواند و اگر به ركوع رفته باشد، نبايد به شك خود اعتنا كند.

(مسأله 1251) اگر در شماره ركعتهاى نماز احتياط شك كند، بايد بنا را بر بيشتر

[209]

بگذارد; ولى چنانچه طرف بيشتر شك نماز را باطل كند، بايد بنا را بر كمتر بگذارد و احتياط آن است كه نماز احتياط را دوباره بخواند و بعد از آن اصل نماز را نيز اعاده نمايد.

(مسأله 1252) اگر در نماز احتياط، چيزى كه ركن نيست سهواً كم يا زياد شود، بنابر احتياط سجده سهو دارد.

(مسأله 1253) اگر بعد از سلام نماز احتياط شك كند كه يكى از اجزاء يا شرايط آن را بجا آورده يا نه، به شك خود اعتنا نكند.

(مسأله 1254) اگر در نماز احتياط تشهّد يا يك سجده را فراموش كند، واجب است بعد از سلام آن را قضا نمايد.

(مسأله 1255) اگر نماز احتياط و قضاى يك سجده يا قضاى يك تشهّد يا دو سجده سهو بر او واجب شود، بايد اوّل نماز احتياط را بجا آورد.

(مسأله 1256) حكم گمان در ركعتهاى نماز حكم يقين است، مثلاً اگر در نماز چهار ركعتى گمان داشته باشد كه نماز را چهار ركعت خوانده، نبايد نماز احتياط بخواند. و در گمان در غير ركعتها احتياطاً نماز را مانند حكم يقين به آن تمام كند و سپس آن را اعاده كند.

(مسأله 1257) حكم شك، سهو و گمان در نمازهاى واجب يوميّه و نمازهاى واجب ديگر فرق ندارد، مثلاً اگر در نماز آيات شك كند كه يك ركعت خوانده يا دو ركعت، چون شك او در نماز دو ركعتى است، نماز او باطل است.

سجده سهو

[210]

تسبيحات اربعه.

(مسأله 1259) اگر انسان سهواً يا به گمان اين كه نمازش تمام شده حرف بزند، بايد دو سجده بجا آورد.

(مسأله 1260) براى حرفى كه از آه كشيدن و سرفه پيدا مى شود، سجده سهو واجب نيست، ولى اگر مثلاً سهواً «آخ» يا «آه» بگويد، بايد سجده سهو نمايد.

(مسأله 1261) اگر چيزى را كه غلط خوانده دوباره به نحو صحيح بخواند، براى دوباره خواندن آن سجده سهو واجب نيست.

(مسأله 1262) اگر در نماز سهواً مدّتى حرف بزند و تمام آنها يك مرتبه حساب شوند، دو سجده سهو بعد از سلام نماز كافى است.

(مسأله 1263) اگر سهواً تسبيحات اربعه را نگويد يا بيشتر يا كمتر از سه مرتبه بگويد، به احتياط واجب بايد بعد از نماز دو سجده سهو بجا آورد.

(مسأله 1264) اگر در جايى كه نبايد سلام نماز را بگويد، سهواً بگويد: «اَلسَّلامُ عَلَيْنا وَ عَلى عِبادِ اللهِ الصّالِحينَ» يا بگويد: «اَلسَّلامُ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُه»، بايد دو سجده سهو بنمايد، ولى اگر سهواً مقدارى از اين دو سلام را بگويد، يا بگويد: «اَلسَّلامُ عَلَيْكَ أَيُّها النَّبىُّ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَكاتُه»، احتياط مستحب آن است كه دو سجده سهو بجا آورد.

(مسأله 1265) اگر در جايى كه نبايد سلام دهد سهواً هر سه سلام را بگويد، دو سجده سهو كافى است.

(مسأله 1266) اگر يك سجده يا تشهّد را فراموش كند و پيش از ركوع ركعت بعد به خاطر آورد، بايد برگردد و آن را بجا آورد و بنابر احتياط واجب دو سجده سهو نيز براى ايستادن بى جا انجام دهد.

(مسأله 1267) اگر در ركوع يا بعد از آن به خاطر آورد كه يك سجده يا تشهّد را از ركعت پيش فراموش كرده، بايد بعد از سلام نماز سجده يا تشهّد را قضا نمايد و بعد از آن همان گونه كه در مسأله 1258 گذشت دو سجده سهو بجا آورد.